Morele stress bij zorgverleners: de eerste resultaten Waarom zorgverleners 's nachts wakker liggen

Veel zorgverleners ervaren morele stress in hun werk. Maar wat is het nu precies? Waardoor ontstaat morele stress? Welke uitwerking heeft het op zorgverleners? En wat zouden zij kunnen doen om beter met morele stress om te gaan? Over deze vragen buigen Floor Vinckers en Elleke Landeweer zich in het onderzoek ‘Morele stress bij zorgverleners’. Een onderzoek dat het UNO-UMCG uitvoert in opdracht van en in samenwerking met CCE om uiteindelijk handelingsperspectieven te vinden. 

Floor en Elleke zijn inmiddels een jaar onderweg met het onderzoek. De eerste, tussentijdse resultaten en inzichten delen ze: zoals wat morele stress nu eigenlijk is. De onderzoekers beschrijven het als stress die kan ontstaan als mensen door omstandigheden niet kunnen doen wat zij denken dat het goede is om te doen of omdat het wringt met hun eigen normen en waarden. Wat dit voor omstandigheden zijn, varieert. Zo kan een zorgverlener morele stress ervaren als het niet lukt om tijd te maken om te gaan wandelen met een cliënt, terwijl die daar ontzettend blij van wordt. Maar het kan ook zijn dat het niet lukt de handen op elkaar te krijgen om een gewenste behandeling te starten of dat een zorgverlener tegen een dilemma aanloopt. Denk bijvoorbeeld aan valpreventie in de ouderenzorg, terwijl de bewoner zo graag zonder begeleiding een wandelingetje maakt op zijn tijd. Of het spanningsveld tussen het hebben van eigen regie bij de behandeling van anorexia en dwangvoeding om te voorkomen dat iemand overlijdt.

Oorzaken van morele stress

De onderzoekers doken in de eerste fase van het onderzoek in de oorzaken van morele stress bij zorgverleners. Daarvoor bestudeerden zij de literatuur en spraken met zowel CCE-coördinatoren – en consulenten, als zorgverleners. De gesprekken gingen over wat zij als mogelijke oorzaken van morele stress zagen. Volgens de geïnterviewden zijn tekorten aan personeel, tijd en financiën van grote invloed op het ontstaan van morele stress bij zorgverleners. Ook een groot verantwoordelijkheidsgevoel, de dynamiek binnen een team, of de geschreven en ongeschreven regels binnen een organisatie kunnen van invloed zijn bij het ontstaan van morele stress. Illustratieve voorbeelden zijn er genoeg: van niet genoeg zorgverleners om roosters te vullen tot mensen die vertellen over dat ze wel 8 diensten achter elkaar draaien. Als de manager het rooster niet rond krijgt en omhoog zit met een dienst, is het zelfs dan nog steeds moeilijk om te zeggen: ‘Sorry, maar vandaag kom ik echt niet’. Zorgverleners zijn loyaal, aan collega’s en cliënten en willen hen niet in de steek laten. 

Tegelijkertijd blijkt het lastig om je tijd goed te verdelen onder cliënten, je collega’s en de nodige administratie die gedaan moet worden. Onderwijl ook goed voor jezelf blijven zorgen, is uitdagend. Volgens de geïnterviewden kunnen zorgverleners echt wakker liggen van de vraag over hoe zij hierin de juiste balans vinden.

Invloed van team- en organisatiedynamieken

Een ander veel genoemde bron van morele stress zijn de dynamieken binnen een team of in de organisatie. Hiermee wordt bedoeld dat het onduidelijk kan zijn wie nou bijvoorbeeld eigenlijk waar precies verantwoordelijk voor is… of zeggenschap over heeft. Een situatie die vaak geschetst wordt, is dat er meerdere malen bij de leidinggevende aan de bel wordt getrokken over een situatie die niet langer houdbaar is… en dat daar dan niets aan wordt gedaan. Dat kan leiden tot gevoelens van machteloosheid bij het hele team. 

Een andere dynamiek, die zorgverleners ook niet in de koude kleren gaat zitten, is die met familie en naasten van cliënten. Die verwachten, terecht, veel van zorgverleners. Maar als een familie iets wil voor de persoon van wie zij houden, en je kunt die verwachtingen niet waarmaken, dan kan dat ook leiden tot morele stress. 

Grote impact

En dat doet veel met een mens. Morele stress heeft op verschillende manieren impact. Ten eerste kunnen er negatieve emoties ontstaan, zoals frustratie en de eerder genoemde gevoelens van machteloosheid. Sommige zorgverleners gaan extra hard werken, anderen lopen juist vast, weten niet meer wat te doen en bevriezen als het ware. Daarmee heeft het hebben van morele stress invloed op het werkplezier. Dat kan sterk teruglopen en uiteindelijk zelfs leiden tot langdurige ziekte, burn-out, of het vertrekken van medewerkers.

Signaleren en erkennen

Het is dus belangrijk om morele stress te voorkomen, dan wel om er goed mee om te gaan. Floor en Elleke onderzoeken welke ervaringen en handvatten daarbij helpen. Uit hun onderzoek blijkt dat het voor zorgverleners belangrijk is zich gehoord en gesteund te voelen door collega’s en leidinggevenden. Het delen van morele dilemma’s en emoties binnen het team blijkt waardevol. Morele stress heeft ook een signaalfunctie: Het bespreekbaar maken van onderbuikgevoelens en andere emoties kan problemen aan het licht brengen. Door dit gesprek gaande te houden, kun je tijdig signalen oppikken en daarmee ergere situaties voorkomen. 

En soms… is erkenning al genoeg. Als je als zorgverlener steun ervaart en begrip voor wat je voelt, sta je er minder alleen voor. De morele stress is dan niet meteen weg, maar de last ervan kun je wel delen. 

Vervolgstappen onderzoek

En nu? Naast de gesprekken met zowel CCE-coördinatoren, consulenten en zorgverleners, duiken Floor en Elleke de dossiers in. Ze bestuderen vier casussen die door CCE begeleid zijn door middel van interviews met betrokkenen en het observeren van gesprekken. De onderzoekers analyseren op welke manier verschillende situaties ín de casussen effect hebben op morele stress bij de zorgverleners. Een tipje van de sluier kunnen ze al oplichten. Floor en Elleke vertellen dat wat in de casussen opvalt, hoe belangrijk het is om perspectief te hebben en ergens naartoe te kunnen werken. Zorgverleners proberen met kleine stapjes vooruitgang te boeken met hun cliënten en vertrouwen daarbij op de werkwijzen die ze vanuit hun expertise ontwikkeld hebben. Als die werkwijze niet het gewenste effect heeft, is dat frustrerend en kan er morele stress ontstaan. Soms vraagt een situatie dus om een andere manier van werken. Maar dat blijkt vaak makkelijker gezegd dan gedaan… want een werkwijze moet bijvoorbeeld wel aansluiten op de cultuur van de organisatie en passen bij de waarden van de medewerkers, anders is het moeilijk vol te houden. 

Al met al weten we inmiddels meer dan een jaar geleden over morele stress: wat het precies is, waardoor het ontstaat en wat het in stand houdt. Maar het gaat er uiteindelijk natuurlijk om: hoe kunnen we perspectief bieden aan zorgverleners met morele stress? Wat is er nodig om de inzichten zo in te zetten dat organisaties zorgverleners beter kunnen ondersteunen bij morele stress? Daarvoor gaan de onderzoekers in de volgende fase in samenwerking met CCE aan de slag in focusgroepen. Ervaringsdeskundigen, betrokkenen uit het werkveld, zorgverleners, managers, bestuurders… zo werken we samen aan het vinden van nieuw perspectief.